Widyatembung
(morfologi) utawi tata tembung menika kalebet peranganing paramasastra ingkang
ngrembag saha nyinau bab tembung, dumadinipun tembung, lan ewahipun
satunggaling tembung dados tembung ingkang sanes jalaran kawuwuhan imbuhan.
Tembung salebetipun basa Jawi saged kaperang adhedhasar wujud saha jinisipun.
A.
Wujudipun Tembung
Tembung
tegesipun wanda utawi kempalaning wanda ingkang mawi teges. Tembung basa Jawi
menawi katitik saking wujudipun saged kaperang wonten sekawan, inggih menika
tembung : (1) lingga, (2) andhahan, (3) rangkep, saha (4) tembung camboran.
1.
Tembung Lingga
Tembung
ingkang langkung sepuh katandhing tembung lingga inggih menika tembung wod
utawi akar kata. Wod tegesipun oyod utawi akar, wujudipun namung sakecap utawi
sawanda namung saged dipunpadosi tegesipun.
Tuladhanipun
:
a.
sor à
asor, ngisor, dlosor (sedaya saged ngemu teges endhek)
b.
lur à
alur, ulur, mulur (tegesipun dawa)
c.
sup à
susup, angslup, nlusup (tegesipun mlebet/ manjing)
Tembung
lingga utawi kata asal (kata dasar), inggih menika tembung ingkang tasih wetah,
ingkang dereng pikantuk imbuhan menapa-menapa, utawi tembung ingkang tasih
wungkul, tasih wantah utawi tasih asli. Tembung lingga saged dipun-golongaken
wujud bebas (bentuk bebas). Tembung wonten ingkang dumadi saking sawanda, kalih
wanda, utawi tigang wanda (suku kata).
Tuladha
: a) bom b) apem c) mustaka
Cet bakso kulina
Dher caping kapiran
ger pari padharan
mas topi rekaos
Wanda
salebeting basa Jawi saged kaperang wonten kalih inggih menika wanda menga
(suku terbuka) ingkang pungkasanipun wanda awujud vokal, saha wanda sigeg (suku
tertutup) ingkang pungkasanipun wanda awujud konsonan.
Tuladha
: sate, kebo, turu, luku, piring, bapak, rikat, sabun
2.
Tembung Andhahan
Tembung
andhahan inggih menika tembung ingkang sampun ewah saking asalipun. Tembung
andhahan kadadosan saking tembung lingga ingkang pikantuk imbuhan utawi tembung
lingga ingkang sampun dipunrimbag. Imbuhanipun (afiks) wonten 4 (sekawan),
inggih menika : (a) ater-ater (awalan, prefiks), seselan (sisipan, infiks),
panambang (akhiran, sufiks), dan imbuhan sesarengan
(konfiks).
a.
Ater-ater utawi Imbuhan wonten Ngajeng
Inggih
menika imbuhan ingkang mapan wonten sangajengipun tembung lingga. Ater-ater ing
basa Jawi menika menawi kaperang wonten 14 (sekawan welas) inggih menika
ater-ater : (a) a-, (b) ma-/mer-, (c) ma-(N), (d) anuswara, (e) tripurusa, (f)
ka-, (g) ke-, (h) pa-, (i) pi-, (j) pra-, (k) pri-, (l) tar-, (m) sa-, (n)
kuma-,
kapi-, kami-.
b.
Seselan utawi Imbuhan wonten Tengah
Seselan
utawi sisipan (infiks) inggih menika imbuhan utawi tambahan ingkang kapapanaken
wonten satengahipun tembung. Seselan ing basa Jawi cacahipun wonten 4
(sekawan), inggih menika (-um-, -in-, -er-, saha –el-)
c.
Panambang utawi Imbuhan wonten Wingking
Panambang
utawi akhiran (sufiks) inggih menika imbuhan ingkang mapan lan dumunung wonten
sakwurinipun tembung. Panyeratipun kagandheng kalihan
tembung
lingganipun. Panambang wonten ing basa Jawi menika cacahipun kathah
sanget,
kadosta : {-i/-ni, -a, -e, - en, -an, -na, -ana, -ane, -ake}
d.
Imbuhan Sesarangan (Konfiks: Ngajeng, Tengah, Wingking)
Imbuhan
sesarengan inggih menika imbuhan ingkang awujud ater-ater (prefiks) lan
panambang (sufiks) ingkang kawuwuh utawi katambahaken ing tembung lingga kanthi
sesarengan. Imbuhan saged kaperang dados 2 (kalih), inggih menika imbuhan (a)
sesarengan rumaket, (b) sesarengan renggang. 1) Imbuhan Sesarengan Rumaket
(Serentak/ konfiks)
Tegesipun
ater-ater saha panambang kedah kaimbuhaken wonten tembung lingga kanthi
sesarengan, boten saged kapethil-pethil utawi dipunpisah-pisah.
Imbuhan
basa Jawi ingkang kalebet konfiks inggih menika {ka- + -an, ke- + -en, pa +
-an, paN- + -an, pra- + -an}
2)
Imbuhan Sesarengan Renggang (Boten Sareng)
Imbuhan
sesarengan renggang inggih menika imbuhan ingkang awujud ater-ater lan
panambang ingkang kasambungaken tembung lingga boten sesarengan, nanging
setunggal mbaka setunggal
Tuladha
:
3.
Tembung Rangkep (Reduplikasi)
a. Tembung Dwilingga
1) Tembung dwilingga
wantah (murni)
Tuladha
: kaya-kaya linggane kaya
kupu-kupu linggane kupu
seneng-seneng linggane seneng
2) Tembung dwilingga
salin swara
Tuladha
: bengak-bengok linggane bengok
bola-bali linggane bali
celak-celuk linggane celuk
b. Tembung Dwipurwa
dwipurwa
menika bentuk dasar ingkang ngawali kalihan vokal boten saged dipunulang kangge
acara menika. Suku ingkang kwiwitan menika ingkang dipunulang kasebat dipuntuturke
kalihan vokal e.
Tuladha
: gegedhug linggane gedhug lelara linggane lara
pepeteng linggane peteng tetuku linggane tuku
rereged linggane reged tetela linggane tela
c. Tembung Dwiwasana
Dwiwasana
menika pengulangan utawa rangkep suku ingkang pungkasan.
1) Tembung dwiwasana
wantah (murni)
Tuladha
: celili linggane celi
celolo linggane celo
celulu linggane celu
2) Tembung dwiwasana
salin swara
Tuladha
: cekakak linggane cekak
cekikik linggane cekik
d. Tembung Rangkep Mawa Imbuhan
Reduplikasi
utawa pengulangan utawa tembung rangkep ingkang saged dipunparingi afiksasi.
1)
Tembung
rangkep mawa ater-ater
Ater-ater
menika panambah ingkang wonten ing ngajeng.
Tuladha
: ngondhol-ondhol = ng- + ondhol-ondhol
diidak-idak = di- + idak-idak
dakarep-karep = dak- +
arep-arep
2)
Tembung
rangkep mawa seselan
Seselna
menika ingkang wonten ing tengah. Dados tembung rangkepipun dipunparingi
seselan.
Tuladha
:
a)
tangkar-tumungkur = -um- + tangkar-tangkar
turun-tumurun
= -um- + turun-turun
sumuci-suci
= -um- + suci-suci
b)
dinama-dama = -in- + dama-dama
ginadhang-gadhan
= -in- + gadhang-gadhang
pinundhi-pundhi
= -in- + pundhi-pundhi
3)
Tembung
rangkep mawa panambang
Tembung
rangkep utawa pengulangan ingkang dipunparingi muhan ing pungkasan.
Tuladha
: anak-anakan = anak-anak + -an
jaran-jaranan = jaran-jaran +
-an
oyak-oyakan = oyak-oyak + -an
4. Tembung Camboran
Tembung
camboran inggih menika tembung kalih ingkang kagandheng dados setunggal (kata majemuk).
a. Camboran wetah
Combaran
ingkang utuh, boten disingkat utawa dipunicalaken.
Tuladha
: bapa - biyung = bapa lan biyung
enom - tuwa = enem utawi sepuh
omah - buri = omah sing ana buri
tukang - patri = tukang ingkang padamelanipun
matri
b. Camboran tugel utawi
wancahan
Camboran
ingkan dipun singkat dados setunggal tembung.
Tuladha:
du - bang = idu abang
kak - kong = tungkak bokong
c. Camboran Sanesipun,
inggih menika :
1) Camboran saroja (tembung saroja),
inggih menika tembung camboran wetah ingkang tembungipun ingkang wonten ngajeng
nunggal teges kalihan ingkang wonten wingking.
Tuladha : wadya - bala
terang - tarwaca
asih - tresna
campur - aduk
2) Tembung garba utawi sandi menika
kalebet tembung camboran tugelan
Tuladha : maharsi ( maha + resi )
dupyarsa
( dupi + arsa )
dhemenyar ( dhemen + anyar )
ratwagung ( ratu + agung )
Jateng ( Jawa + tengah )
P e p e n g e t:
(a)
Tembung kalih menawi dados tembung garba, lajeng tuwuh aksara y,
kawastan
tembung garba / sandi sutraye
dupi
+ antuk = dupyantuk
dupi
+ arsa = dupyarsa
(b)
Menawi tembung garba ingkang mawi aksara W, dipunwastani tembung
garba
/ sandi sutrawan
ratu
+ agung = ratwagung
B. Jinising Tembung
Jinisipun
tembung basa Jawi menawi kaperang wonten sedasa, inggih
menika:
1.
Tembung Aran (kata benda/ nomina) : bocah, guru, omah, meja
2.
Tembung Kriya (kata kerja/ verba) : tindak, sare, dhahar, nulis; dak-/ko-/di-;
/ka- /ke-/
a. Tembung Kriya Tanduk
(anuswara)
à
mlumpat, njiwit, ngenteni, nyukur
1. Kriya Tanduk Mawa Lesan (verba
transitif) à
ater-ater anuswara + panambang (-i, -ake)
à nulis – nulisi – nulisake/ nuliske
2. Kriya Tanduk Tanpa Lesan (verba
intransitif) à anuswara, man-, mer
à nangis – manembah – mertamba
b. Tembung Kriya
Tanggap (kata pasif) à ater-ater
tripurusa, ka-/ke-; seselan -in, panambang –ake
à
disapu – disaponi – disapokake/disapokke
kajupuk,
kaserat, kepidak, kesengsem, sinawang, jinambak
3.
Tembung Kaanan (kata sipat/adjektiva) : sugih, ayem, tentrem, sabar, sregep.
(Saged
sumandhing tembung : luwih, rada, paling)
konfiks
= sa- (panambang –e/-ne)
4.
Tembung Katrangan (adverbia) : dudu, ora, arep, wis, rada, luwih, isih
5.
Tembung Sesulih (Pronomina Pesona) : kula, panjenengan, piyambakipun
Tembung
Sesulih kaperang wonten 6 (nenem) perangan, inggih menika :
a.
Sesulih Purusa (kata ganti orang)
1. Utama purusa = tiyang kapisan
2. Madyama purusa = tiyang kapindho
3. Pratama purusa = tiyang katelu
b.
Sesulih panuduh : iki, iku, kuwi, kono, kana, ngrika, ngriki, ngriku,
ngene,ngono, ngana, mekaten, mrika
c.
Pitakon : endi, ngendi, apa, sapa, kepriye
d.
Panggandheng/ Penyilah : kang, sing, ingkang
e.
Sesulih Pandarbe : aku (kula), kowe (panjenengan), dak-/tak-, ko-/kok-, mang-,
-ku. –mu, -e
f.
Sadhengah : apa-apa, sapa-sapa, kabeh, apa wae, sawijining.
6.
Tembung Wilangan : siji, sepuluh, kapisan, kapindho, seprapat
a.
Wilangan Babon : (1) kumpulan, (2) sadhengah à siji, loro,
sewelas, selikur, sepuluh, satus, sewu, sayuta, sedaya, akeh, sakmit
b.
Wilangan Susun : kapisan, kapindho, kaping sekawan
c.
Wilangan Pecahan : seprapat, rongprapat, saprotelon, sejinah, sewindu
7.
Tembung Panggandheng : jalaran, sarta, uga, sawise, nadyan, lan
8.
Tembung Dunung (Ancer-ancer) : dening, dhateng, dhumateng, ing, supaya
9.
Tembung Panggenah (Panyilah) : para, sang, si, sri, ingkang
10. Tembung Panguwuh
(Panyeru)
0 komentar:
Posting Komentar