Unggah-ungguh Basa Jawi
nur intan sari
Sudaryanto (1987) sinengkuyung Tjatur Wisnu Sasongko (2004), bilih ungguh-ungguh basa Jawi menika wonten 4 (sekawan) tataran, inggih menika:
1. Ngoko Lugu
2. Ngoko Alus
3. Krama Lugu
4. Krama Alus
Kanthi adhedhasar peranganing unggah-ungguhipun basa menika, bilih tiyang Jawi anggenipun sami interaksi (pasrawungan), gineman kaliyan tiyang sanes asring ngginakaken basa Jawi ngoko, krama; gumantung panggenan lan kawontenan.
Basa Jawi ngoko lan krama menika kaginakaken bebrayan agung kangge
sarana :
1. Norma lan etika (unggah-ungguh, tatakrama) sesrawungan wonten masyarakat, gineman kalihan tiyang sanes ing saben dintenipun, kanthi mawas
Modul Basa Dhaerah Paramasatra Jawi 5
tiyang ingkang kaajak gineman (enem lan sepuhipun).
2. Pakurmatan saha kekadangan (keakraban) dhumateng tiyang sanes, supados boten kawastanan nungkak krama, ora ngerti basa lan tata krama.
3. Mranata jumbuhing kalenggahan utawi social distance ‘jarak sosial’, supados anggenipun gineman saged sae, leres, lan sekeca, boten nilar subasita. Wondene ingkang saged bedakaken bedanipun kalenggahan, antawisipun : umur, drajat/ pangkat, ekonomi, aluraning waris (trah), politis, jenis kelamin
1. Ginanipun Tembung Ngoko, Krama
     a. Ngoko, tembung ngoko kaginakaken gineman kangge :
1) Lare kalihan lare
2) Kanca ingkang umur lan pangkatipun sami lan srawungipun sampun
supeket sanget
3) Ingkang gineman (O1) langkung sepuh kalihan ingkang kaajak gineman
(O2)
4) (O1) langkung inggil pangkatipun kalihan (O2)
5) Cariyos ingkang adhapur andharan (gancaran, prosa)
6) Tiyang ngudaraos piyambak
       b. Krama, tembung krama dipun-ginakaken gineman kangge :
1) (O1) dereng tepang kalihan (O2), utawi (O2) ketingalipun langkung sepuh
utawi tiyang apangkat
2) (O1) kalihan (O2) sampun dados kanca/ rencang, namung dereng supeket.
3) (O1) umuripun langkung sepuh, namung (O2) tiyang ingkang luhur
pangkatipun lan wajib dipun-kurmati.
4) (O1) pangkatipun langkung inggil, namung (O2) langkung sepuh
yuswanipun lan wajib dipunajeni.
5) (O1) drajat pangkatipun langkung andhap utawi imbang (O2)
6) (O1) langkung enem yuswanipun, namung (O2) langkung sepuh ingkang
wajib dipunaosi.
2. Jinisipun Leksikon (Kosa Kata/ Tembung) ing Basa Jawi
Adhedhasar wujudipun tembung basa Jawi, saged kaperang dados 6
(nenem) jinis, inggih menika leksikon :
Modul Basa Dhaerah Paramasatra Jawi 6
     a. Madya
Inggih menika leksikon krama ingkang kadar kehalusan (anggenipun ngurmati) tasih andhap, namung tasih nedahaken pakurmatan sanajan andhap. Ginanipun : 1) Gineman utawi pangandikan wonten kawontenan boten resmi (informal)
2) Sami kalihan ngoko, saged kaginakaken (O1, O2, lan O3)
Tuladha : empun, ampun, onten, kriyin, teng, niki, niku, kajenge, kiyambak, lss
     b. Krama
Inggih menika tembung-tembung ingkang kaginakaken nedahaken pakurmatan ingkang saestu lan inggil (kadar kehalusan dan penghormatannya tinggi). Leksikon krama mujudaken alus utawi kurmatipun leksikon ngoko, lan sedaya tembung krama tartamtu anggadhahi padanan (tembung ingkang sami) leksikon ngokonipun. Leksikon krama menika wonten kalih warni :
1) Krama baku utawi Standar
Tuladha : rumiyin, wonten, benjing, kula, inggih, enjing
2) Krama boten baku utawi Substandar, utawi krama desa (dhialek/ enggen-enggenan) Tuwuhipun krama desa menika jalaran ingkang sami gineman (O1 utawi O2) kirang pirsa lan boten mangertos krama baku. Krama desa menika saged kaginakaken (O1, O2, lan O3).
Tuladha : tanglet, sepah, karanten, Semawis, Bajul kesupen.
     c. Krama Inggil
Inggih menika leksikon (tembung) ingkang kaginakaken kanthi pakurmatan ingkang inggil sanget (kadar kehalusannya sangat tinggi).
Ginanipun : 1) Ngurmati mitra wicara wonten ing swasana ingkang resmi.
2) Kaginakaken kangge tiyang sanes (O2, O3) lan boten sagedkangge dhirinipun piyambak (O1).
Tuladha : dhahar, siram, mustaka, tindak, ngasta, lss.
Modul Basa Dhaerah Paramasatra Jawi 7
      d. Krama Andhap
Inggih menika leksikon ingkang kaginakaken kangge ngurmati tiyang sanes (mitra wicara) kanthi angasoraken dhirinipun piyambak. Ginanipun kangge dhiri pribadi (O1), lan boten saged kaginakaken kangge tiyang sanes (O2, O3). Tuladha : sowan, matur, dherek
       e. Ngoko
Inggih menika tembung ingkang kaginakaken tumuju tiyang sanes kanthi boten ngurmati. Leksikon ngoko menika dados dhasar wujuding leksikon sanesipun, tegesipun menawi nggadhahi tembung krama, madya, krama andhap, lan krama inggilipun; leksikon ngokonipun mesthi wonten. Tuladha : mangan, turu, adus, mangkat, lara, lunga, nggawa, lss.
        f. Netral
Leksikon netral menika asring sinebat ngoko krama, jalaran saged mapan (muncul) manggen wonten tataran ngoko lan krama. Leksikon netral menika dumunung wonten tembung-tembung silihan (kata serapan) saking basa manca, lan boten wonten leksikon krama, madya, krama andhap, lan krama inggilipun. Jalaran lesikon netral menika boten anggadhahi penanda morfologis kanthi mligi, amargi afiks (imbuhan) ngoko lan krama saged manunggal kalihan leksikon sanesipun. Tuladha : jiwit, tendhang, tivi, HP, komputer, radio, listrik, sapu,
gambar.
C. Bentuk/ Wujudipun Unggah-Ungguh Basa Jawi
Unggah-ungguh basa Jawi adhedhasar rerangkenipun tembung-tembung saha wujudipun basa, saged kaperang kados bagan ing ngandhap menika :


1. Ngoko Lugu
Inggih menika wujud utawi bentuk uanggah-ungguh basa Jawi ingkang leksikon (kosakata, tembungipun) sedaya awangun ngoko + netral, boten ngangge leksikon krama, krama inggil, krama andhap, tumrapipun (O1, O2, O3). Ater-ater tripurusa (dak-/tak-, kok-/ko-, di-) Tembung susulih purusa (aku, kowe, dheweke)
Tuladha : Yen mung kaya ngono wae, aku mesthi bisa!
2. Ngoko Alus
Basa ngoko alus wujudipun leksikon inggih menika: ngoko, netral lan (krama inggil, krama andhap, krama  kangge ngurmati mitra wicara (O2, O3)). 
Tuladha : Bapakmu lagi maos neng kamar
Simbah arep tindak ngendi kok ngasta radio?
3. Krama Lugu
Krama lugu inggih menika wujud utawi bentuk unggah-ungguh ingkang urmat dhumateng tiyang sanes, kanthi wujudipun: krama, madya, netral, utawi ngoko, lan krama inggil/ krama andhap (kangge ngurmati tiyang ingkang dipunajak gineman). Krama lugu menika kalebet kadar kehalusanipun utawi pakurmatanipun tasih andhap.
Tuladha : Panjenengan napa empun nate tindak teng Jakarta Mas?
Sami ngoko
Modul Basa Dhaerah Paramasatra Jawi 9
4. Krama Alus
Inggih menika basa krama ingkang leksikon utawi tembung-tembungipun krama sedaya + netral, krama inggil (kangge ngurmati tiyang sanes), krama andhap (kangge ngandhapaken dhirinipun piyambak). Krama alus menika leksikon madya lan ngoko boten wonten, jalaran kadar kehalusan utawi pakurmatanipun dhumateng tiyang sanes inggil sanget/ ngurmati utawi ngajeni sanget.
Tuladha : a. Aksara Jawi menika menawi dipunpangku dados pejah
b. Para pamiyarsa kakung putri, wanci ing giyaran menika kula badhe ngrembag babagan basa saha kasusastran Jawi.

D. Ewah-ewahanipun Unggah-ungguh basa Jawi
1. Ewah-ewahanipun wujud Ngoko Lugu dados Ngoko Alus Ngoko lugu inggih menika wujudipun unggah-ungguh basa Jawi ingkangsedaya leksikon utawi tembung-tembungipun awujud ngoko lan netral. Wondene ragam utawi wujud ngoko alus menika wujudipun ungguh-ungguh ingkang kala kala Modul Basa Dhaerah Paramasatra Jawi 10 leksikon utawi tembung-tembungipun awujud: ngoko, lan katambah krama inggil utawi krama andhap. Ngoko Lugu kawastanan boten urmat utawi boten ngaosi tiyang sanes. Wondenengoko alus, sampun ngurmati tiyang sanes, ananging samadya kemawon.wondene caranipun ngewahi wujud ngoko lugu dados ngoko alus,
inggih menika:
a. Sedaya tembung penyapa, nyebat tiyang kaping kalih (02)/ madyamapurusa utawi tiyang kaping tiga (03)/ pratamapurusa ingkang awujud ngoko kagantos krama utawi krama inggil
b. Sadaya tembung kriya ‘kerja, verbal’ ingkang katujokaken dhumateng tiyang sanes (tiyang kaping kalih lan kaping tiga) ingkang awujud ngoko kagantos krama inggil. Namung menawi tembung kriya ngoko ingkang katujokaken kangge dhirinipun piyambak kagantos krama andhap
c. Sedaya tembung aran (benda), ingkang wonten gandheng cenengipun kaliyan pandarbe ‘kepemilikan’ tiyang kaping kalih (02) ingkang awujud ngoko, saged kagantos dados krama utawi krama inggil
d. Afiks ‘imbuhan, wuwuhan’ ngoko ingkang tumempel wonten tembung kriya ingkang katujokaken dhumateng tiyang kapindho/ kaping kalih (02), boten perlu dipunewahi utawi kagantos imbuhan krama 
e. Ater-ater dak –lan panambang –ku boten ewah dados kula; namung menawi ater-ater kok/ ko lan panambang –anu, saged ewah dados panjenengan.
Tuladha:
(1) Iki dipangan dhisik, Mas
Iki didhahar dhisik, Mas
(2) Sing arep mangkat nyang Yogya kapan, Dhik?
Sing arep tindak nyang Yogya kapan, Dhik?
(3) Kowe sing teka kapan, Nak?
Sliramu sing rawuh kapan, Nak?
(4) Mbok aku diwenehi bukumu kuwi
Mbok aku diparingi bukumu kuwi
(5) Kowe mangkata dhisik wae, tinimbang kesuwen ngenteni aku
Panjenengan tindaka dhisik wae, tinimbang kesuwen ngenteni aku
Modul Basa Dhaerah Paramasatra Jawi 11
(6) Aku arep teka omahe Simbah
Aku arep sowan daleme Simbah
2. Ewah-ewahan Krama Lugu dados Krama Alus
Krama Lugu, ingkang wosipun wujudipun unggah-ungguhing basa:
awujud: leksikon (minangka leksikon inti) ‘tembung’ krama, netral, ngoko, lan madya (minangka leksikon inti); lan saged katambah leksikon krama inggil utawi krama andhap
Wondene caranipun ngewahi wujud Krama Lugu dados Krama Alus, inggih menika :
a. Leksikon (kosakata, tembung) krama ingkang katujokaken dhumateng tiyang sanes, kagantos mawi krama inggil. Namung menawi, katujokaken dhumatheng dhiri pribadi utawi badanipun piyambak kagantos krama andhap.
b. Leksikon madya dipungantos leksikon krama
c. Leksikon ngoko ingkang anggadhahi tembung kramanipun, kedah kagantos leksikon krama
d. Afiks ngoko (inggih ater-ater saha panambang) kagantos afiks krama.
Kadosta: di = dipun; -ake = -aken; e = -ipun. Wondene afiks ‘tambahan sanesipun’ tetep, upamanipun: -in- = tinuku → tinumbas; -um = gumuyu → gumujeng
e. Kata ganti madyama purusa (tiyang kaping kalih)
Sampeyan, mang → kagantos panjenengan
f. Leksikon netral tetep boten ewah
Tuladha:
(1) Sampeyan dugine kala napa?
→ Panjenengan rawuhipun kala menapa?
(2) Empun mangga ndang mang pundhut, lajeng dibeta wangsul
→ Sampun mangga enggal panjenengan pendhet lajeng dipunasta kondur
(3) Benjang-enjang kula sakaluwarga ajeng sowan simbah dhateng Klaten
→ Benjing-enjing kula sakaluwarga badhe sowan simbah dhateng Klaten
(4) Yen purun, sampeyan mangke kula dherekke teng griyane Pak Darso
Modul Basa Dhaerah Paramasatra Jawi 12
→ Menawi kersa, panjenengan mangke kula dherekaken dhateng
dalemipun Pak Darso
(5) Empun dalu ngeten prayogine njenengan tilem onten ngriki mawon.
→ Sampung dalu mekaten prayoginipun panjenengan sare wonten mriki
kemawon.
3. Ewah-ewahan Krama Alus dados Krama Lugu
Panganggenipun unggah-ungguh basa Jawi menika dhasaripun dimensi personal, utawi kawontenanipun tiyang utawi priyantun ingkang dipunajak gineman utawi ingkang dipunrembag. Praila krama alus menika kalebet tataran unggah-ungguh basa Jawi ingkang alus piyambak, anggenipun ngormati tiyang sanes menika kalebet inggil utawi sempurna, jalaran salebetipun ngginakaken basa, boten ngginakaken tembung-tembung ngoko utawi madya. Kalebet menawi ngginakaken ater-ater utawi panambang ugi ngginakaken krama. Wonten jing pasrawungan, wonten ing bebrayan agung, asring
dipunprangguli bilih tiyang sepuh gineman kaliyan tiyang ingkang kaprenah
enem. Wondene caranipun ngewahi wujud krama alus dados krama lugu, inggih
menika:
a. Leksikon (tembung) krama inggil dipunewahi dados tembung krama alus biasa, dados mangandhap
b. Tembung krama ingkang anggadhahi tembung madyanipun, kagantos tembung madya utawi ngoko
c. Tembung krama ingkang boten anggadhahi tembung madyanipun boten perlu dipunewahi, malah wonten ingkang ewah dados tembung ngoko
d. Tembung krama andhap tetep mawon, boten kagantos tembung krama
e. Afiks (imbuhan) krama dipun-, -ipun, saha –aken, kagantos afiks (imbuhan) ngoko: di-, -e(-ne), saha –ake, wondene imbuhan utawi wuwuhan (afiks) sanesipun tetep.
f. Leksikon/ tembung kula kagantos ngoko dak- saha –aku. Wondene tembng panjenengan kagantos ngoko: kok- / ko- saha-mu.
Modul Basa Dhaerah Paramasatra Jawi 13
g. Tembung panjenengan, menawi kasambung tembung kriya (kata kerja), kalamangsa ewah dados sampeyan, malah kalamangsanipun ewah dados mang
h. Leksikon (tembung) netral tetep boten ewah
Tuladha:
(1) Sampun dangu anggenipun rawuh? Bapak Sri Supiyarno utawi Mas Bilal Suradi
Empun dangu anggene dugi?
(2) Panjenengan badhe ngrawuhi saresehan wonten Jurusan Sastra Daerah menapa boten, Mas Bilal? Sampeyan ajeng ndugeni saresehan wonten Jurusan Sastra :
Dhaerah napa boten, Mas Bilal?
(3) Tinimbang sare wonten hotel, kula aturi sare wonten griya kula kemawon 
Tinimbang tilem teng hotel, mang tilem teng griya kula mawon
Category:

0 komentar:

Posting Komentar

Langganan: Posting Komentar (Atom)